Geschiedenis van het mesmerisme in Nederland

Dit lijvige boek is de handelseditie van de dissertatie waarop historicus Vijselaar in 1999 cum laude promoveerde. Met zijn geschiedenis van het ‘dierlijk magnetisme’ of mesmerisme in Nederland levert de auteur een proeve van hoe modern wetenschapshistorisch onderzoek in zijn werk gaat. Wetenschapshistorisch? Was de opkomst van het métier van magnetiseur dan een wetenschappelijke aangelegenheid? Jazeker, stelt Vijselaar, want wat eind van de negentiende eeuw een niet-reguliere activiteit werd, was een eeuw eerder ontstaan als een behandelwijze die zich beriep op wetenschappelijke opvattingen over zenuwen en zenuwziekten. Een ander misverstand dat Vijselaar uit de weg ruimt, is dat het mesmerisme een eerste aanzet heeft gegeven tot de ontdekking van het onderbewuste. Franz Anton Mesmer zou in die visie een voorloper zijn geweest van Freud. Ook hier leert Vijselaars onderzoek anders: men dacht met Mesmers methode somatische aandoeningen te kunnen genezen en die methode appelleerde op geen enkele manier aan het onderbewuste. Het misverstand is in dit geval overigens wel begrijpelijk. Mesmers ideeën werden vooral populair in de vorm die markies de Puységur er rond 1780 aan gaf: het somnambulisme. Net als Mesmer magnetiseerde Puységur zijn patiënten door aanraken en strijken, maar als extra effect bracht hij ze hiermee in trance, in ‘magnetische slaap’. Patiënten konden zichzelf in deze toestand met een ‘inwendig oog’ van binnen bekijken, zo beweerde Puységur. Desgevraagd vertelden ze hem hoe hun interne organen eruitzagen, waar zich aandoeningen bevonden, en zelfs wat de beste remedie was. Hier waren dus – anders dan bij Mesmers therapie -wél hogere geestelijke vermogens in het geding. Latere onderzoekers zagen een verband tussen dit ‘inwendige zien’ en het spiritisme. Ze dachten dat gedurende de magnetische slaap contact met overledenen kon worden gelegd. Maar met het onderbewuste geestesleven van de patiënt had dit toch nog steeds niets te maken. Dat verband kwam pas later, toen de magnetische slaap als ‘hypnose’ een rol ging spelen bij het onderzoek naar het onderbewuste. Mesmer en Puységur bestempelde men toen, ten onrechte, als pioniers van de psychiatrie. Vijselaar beschrijft het Nederlandse mesmerisme tegen de achtergrond van een gedetailleerde schets van de Mesmerreceptie in Duitsland, Engeland en Frankrijk. De ontvangst in de buurlanden blijkt nauw samen te hangen met nationale wetenschappelijke tradities en culturele stromingen. Alom werd de theorie in eerste instantie bejegend als wetenschappelijk; ze bracht op een respectabele manier de kennis over magnetisme en elektriciteit in verband met het werkingsmechanisme van de zenuwen en met de behandeling van zenuwaandoeningen. Voor de Franse wetenschap was de vraag of de arts door gebruikmaking van zijn eigen ‘magnetische kracht’ storingen in het zenuwstelsel van de patiënt kon verhelpen, een empirische kwestie: proeven moesten uitwijzen wat de theorie waard was. Resultaat was dat scepsis al gauw de overhand kreeg. In Duitsland daarentegen sloot het somnambulisme van Puységur goed aan bij de ideeën over de eenheid van materie en geest die de basis vormden van de romantische Naturphilosophie. In Nederland signaleert Vijselaar een empirische stroming in Groningen, en een meer aan de Naturphilosophie gelieerde Amsterdamse richting. Het beeld van nuchterheid en praktische zin dat wij van de toenmalige Nederlandse wetenschap en cultuur hebben, concludeert hij, wordt door dit laatste gegeven enigszins gerelativeerd. In de loop van de negentiende eeuw won in de wetenschap overal het positivisme terrein, met als resultaat dat het magnetisme in de marge werd gedrukt. Een van de laatste oplevingen ervan in Nederland was het magnetische postorderbedrijf van de Rotterdamse magnetiseur Meijer: wie een gedragen nachtmuts opstuurde, kreeg een diagnose en therapie thuisgestuurd. Vijselaar beheerst zijn stof en schrijft kristalhelder; zijn rijke studie is een voorbeeld voor wie medisch-historische aspiraties heeft.